Αθηνά

I

Μία από τις θεότητες του ελληνικού Δωδεκάθεου. Προερχόταν από αρχαϊκή θεότητα του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού που προστάτευε τα ανάκτορα-φρούρια, χαρακτηριστικά της εποχής αυτής. Τότε την παρίσταναν με ένα οπλοφόρο ξόανο, το ονομαζόμενο Παλλάδιο, που εξακολούθησε να είναι το σύμβολό της και κατά τους ιστορικούς χρόνους. Στο ανάκτορο-φρούριο αντιστοιχεί την περίοδο αυτή η πόλη-κράτος και η θεά γίνεται προστάτιδα των πόλεων· Πολιάς ή Πολιούχος ή Πολυάτις ή Πρόμαχος, όπως την ονόμαζαν. Σε αυτήν αποδίδεται η εκγύμναση του πολεμικού ίππου, γι’ αυτό και την αποκαλούσαν Ιππίαν, και πίστευαν ότι αυτή επινόησε τον πολεμικό χορό τον γνωστό πυρρίχιο και ότι με δική της υπόδειξη ο Δαναός κατασκεύασε το πρώτο πλοίο, την πεντηκόντορον. Στις πολεμικές της ικανότητες, με τις οποίες προστάτευε την ακρόπολη από τις εχθρικές επιδρομές, προστέθηκαν αργότερα και υψηλότερες κοινωνικές αρετές: θεωρήθηκε ότι αυτή δίδαξε κάθε τέχνη στην οποία η ευφυΐα αντιτάσσεται στην ωμή βία. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι πρώτη η Α. τους είχε διδάξει την καλλιέργεια της γης και τη ζεύξη των βοδιών (Βουδεία και Βοαρμία την αποκαλούσαν στη Θεσσαλία και τη Βοιωτία), της απέδιδαν την εφεύρεση του άροτρου (είχαν μάλιστα και γιορτή αφιερωμένη στο γεγονός αυτό, τα Χαλκεία), τη φύτευση και καλλιέργεια της ελιάς, την επινόηση του κεραμικού τροχού, την κατασκευή των πρώτων αγγείων και την εφεύρεση της στάθμης των κτιστών (Σταθμεία θεά). Στις γυναίκες δίδαξε το γνέσιμο, την υφαντική τέχνη (Πηνίτις = υφάντρια, ήταν μια από τις πολλές επωνυμίες της) και το κέντημα. Προστάτευε τους γλύπτες, τους αρχιτέκτονες και τους χρυσοχόους, οι οποίοι πίστευαν ότι αυτή πρώτη δίδαξε τις τέχνες τους. Για όλες αυτές τις ιδιότητές της οι Αθηναίοι την αποκαλούσαν Εργάνη. Είχε ακόμη τη φροντίδα για την ανατροφή των παιδιών (Κουροτρόφος), την αύξηση των οικογενειών (Φρατρία, Απατουρία, Γενετυλλίς), τη διατήρηση της υγείας, προστάτευε την ιατρική τέχνη (Υγεία, Παιωνία) και την Αθηναϊκή Γερουσία (Βουλαία, Αγοραία) εμπνέοντας τους ρήτορες· οι βουλευτές την επικαλούνταν για την σωστή τέλεση του έργου τους. Από όλα αυτά τα στοιχεία προκύπτει η ιδιότητά της ως θεάς της σοφίας. Ένα από τα συνηθέστερα επίθετα της Α. ήταν Παλλάς και από τα πιο συνηθισμένα σύμβολα της η ελιά και η κουκουβάγια.

Η Α. εθεωρείτο κόρη της Μήτιδας που ήταν η προσωποποίηση της σοφίας. Τα παιδιά που τυχόν θα γεννούσε η Μήτις θα ήταν πάνσοφα, τόσο ώστε θα μπορούσαν να απειλήσουν ακόμη και την κυριαρχία του Δία, που στηριζόταν περισσότερο στη δύναμη του κεραυνού παρά στη σοφία· γι’ αυτό ο Ζευς θέλησε να γίνει πατέρας κάθε παιδιού που θα γεννούσε η Μήτις. Υπάρχουν πολλές παραδόσεις για το πώς έφτασε στον σκοπό του ο θεός. Μια, που τη διηγείται ο Ησίοδος, αναφέρει ότι ο Ζευς καταβρόχθισε τη Μήτη και έκλεισε έτσι μέσα του τη σοφία που του ήταν απαραίτητη για να συμπληρώσει την ιδιότητά του ως βασιλιά του σύμπαντος. Η Μήτις όμως κυοφορούσε τότε την Αθηνά κι έτσι ο Ζευς κατάπιε και το μελλογέννητο. Όταν ήρθε η στιγμή να γεννηθεί η Α., ο Ζευς την έφερε στο φως από το κεφάλι του, μεγάλη ήδη κοπέλα, ωραιότατη και πάνοπλη. Ο Ήφαιστος, ο θεός σιδηρουργός που τη βοήθησε να βγει στον κόσμο, θέλησε να την παντρευτεί, αλλά η Α. αρνήθηκε· δεν ήθελε να έχει σύζυγο, θα έμενε η κατεξοχήν παρθένα· και ως παρθένα κυρίως τη λάτρευαν στην Αθήνα. Σε πολλούς μύθους η Α. αναφέρεται ως προστάτιδα ηρώων: βοήθησε τους Θησέα, Περσέα, Βελλερεφόντη, Εριχθόνιο, Οδυσσέα και πολλούς άλλους, αλλά πάνω από όλα υπήρξε προστάτιδα της Αθήνας, της πόλης που είχε το όνομά της έπειτα από τη διένεξή της με τον Ποσειδώνα. Προς τιμήν της στην αρχαία Αθήνα γίνονταν τα Παναθήναια, σε ανάμνηση της συνένωσης των δώδεκα δήμων της Αττικής σε μια πόλη.Με την Α. ταυτίστηκε αργότερα και η ρωμαϊκή θεά Μινέρβα (Minerva), η οποία πήρε τόσες από τις ιδιότητες της ελληνικής θεάς, ώστε σήμερα να είναι αδύνατο να διακρίνει κανείς τα αρχικά χαρακτηριστικά της ρωμαϊκής θεότητας. Η ρωμαϊκή Α. (Μινέρβα) καθιερώθηκε στη Ρώμη από τον Νουμά, δεύτερο βασιλιά της πόλης.Οι Ιταλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ήταν ετρουτσκικής καταγωγής και ότι, πολύ αργότερα, ταυτίστηκε με την ελληνικής προέλευσης Α.

αθηνά η γλαυξ.Η γλαυξ (κουκουβάγια) συνδεόταν στενά με τη λατρεία της Α. Τη θεωρούσαν ιερό πουλί της θεάς, με την ιδιότητά της ως θεάς της σοφίας. Υπήρχε η αντίληψη πως τα μάτια της θεάς έλαμπαν στο σκοτάδι όπως τα μάτια της κουκουβάγιας –σύμβολο της γνώσης μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας– και το ομηρικό επίθετο της Α. γλαυκώπις, μολονότι προέρχεται από το γλαυκός (γαλάζιος), αποδόθηκε αργότερα στην ομοιότητα των ματιών της με της κουκουβάγιας. Μια άλλη ερμηνεία θέλει την κουκουβάγια, το πουλί που αγρυπνεί τη νύχτα, σύμβολο της πολιούχου θεάς που αγρυπνεί για την πόλη της. Ως σύμβολο της Α., τιμούσαν πολύ την κουκουβάγια στην Αθήνα. Πολλά νομίσματα είχαν επάνω το πουλί αυτό και τα έλεγαν γλαύκες. Το ρητό γλαύκας εις Αθήνας κομίζειν σήμαινε τη ματαιότητα μιας προσπάθειας, γιατί ήταν περιττό να φέρνει κανείς το έμβλημα της σοφίας στην πόλη της σοφίας. Το άλλο ρητό γλαυξ ίπταται σήμαινε πως επίκειται κάτι καλό. Λένε πως την παραμονή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, μια κουκουβάγια κάθισε στο κατάρτι της ναυαρχίδας του Θεμιστοκλή, πράγμα που προανήγγειλε τη μεγάλη νίκη.

Αγαλμάτιο της Αθηνάς, της λεγόμενης του Βαρβακείου, αντίγραφο της χαμένης Παρθένου Αθηνάς του Φειδία (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).

Το χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς του Πειραιά, που χρονολογείται στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. και θεωρείται ότι βρίσκεται κοντά στον τύπο που θέλησε να παρουσιάσει ο Πραξιτέλης (φωτ. Ν. Κοντού).

Η Αθηνά, όπως παριστάνεται σε παναθηναϊκό αμφορέα του 5ου αι. π.Χ. Στην ασπίδα της εικονίζεται το σύμβολο της αθηναϊκής δημοκρατίας, το σύμπλεγμα των Τυραννοκτόνων.

Ρωμαϊκό γλυπτό της θεάς Αθηνάς (Minerva), που χρονολογείται στα τέλη του 1ου αι. (Foro Transitorio, Ρώμη· φωτ. Gilardi).

Ερυθρόμορφη αττική οινοχόη, με παράσταση της θεάς Αθηνάς.

Η μία όψη νομίσματος των Πεισιστρατιδών με τη θεά Αθηνά.

Το σύμβολο της θεάς Αθηνάς, η γλαύκα, όπως απεικονίζεται σε νόμισμα των Πεισιστρατιδών.

Προτομή της Αθηνάς, έργο του Ιταλού γλύπτη Φ. Κλέριτσι.

II

Πολιτική εφημερίδα (1832-1863). Εκδόθηκε στα Μέγαρα από τον Εμμ. Αντωνιάδη. Μετά την άφιξη του Όθωνα μεταφέρθηκε στο Ναύπλιο και στη συνέχεια στην Αθήνα. Εφημερίδα δημοκρατική και φιλελεύθερη, άσκησε σοβαρή κριτική στο πολίτευμα του Καποδίστρια και στις απολυταρχικές τάσεις του θρόνου, κατά την οθωνική περίοδο. Υποστήριξε με ζήλο τη συνταγματική κίνηση και υπέστη κατά καιρούς πολλές διώξεις από το καθεστώς. Από τις στήλες της παρέλασαν πολλοί άντρες, αξιόλογοι για τη μόρφωση τους και τις φιλελεύθερες ιδέες τους (θεόκλητος Φαρμακίδης, Περικλής Αργυρόπουλος, Θεόδωρος Μανούσης, Ιωάννης Δαμιανός κ.ά.).